Het probleem van reductionisme

en waarom jij het belangrijk zou moeten vinden. (Zeker als je een bepaalde normatieve visie over de samenleving hebt.)

In zoverre dat ik lezers heb - de blogstatistieken tonen aan dat ik er toch een paar heb - heb ik weinig tot geen idee wat hun wijsgerige of politieke achtergrond is. In de vooronderstelling dat er toch enkele niet filosofen bij zitten, zou ik het graag eens willen hebben over het idee van reductionisme. Dit is waarschijnlijk niet het meest hippe onderwerp dat er bestaat; maar het belang van dit concept lijkt me niet te ontkennen - een van de punten die ik hopelijk zal trachten duidelijk te maken.

Zoals zo vaak is een goed begin een duidelijke definitie van het concept te hebben. Derhalve raadplegen de wijsgerige bron bij uitstek: wikipedia.

Reductionisme (Latijn: reducere, 'herleiden tot' of 'terugvoeren op') is de benaming die in de filosofie en in wetenschapstheoretische debatten gegeven wordt aan de opvatting die stelt dat de natuur van complexe entiteiten steeds herleid kan worden tot meer fundamentele entiteiten.

Fundamenteel is dus het reduceren van bepaalde zaken tot meer fundamentele, essentiële entiteiten - en de wijsgerige vraag of dit al dan niet gerechtvaardigd is. Niet 'gerechtvaardigd' om morele gronden, maar om epistemologische of methodologische gronden. Twee voorbeelden om dit duidelijk te maken.

Enerzijds: we zouden de totaliteit van het menselijk wezen kunnen reduceren tot niet meer dan wat materiële, biologische processen die in interactie staan met elkaar. De mens als geavanceerde machine. De vraag is: is dit correct? Is de totaliteit van het menselijke wezen niet meer dan wat materiële, biologische processen die op een bepaalde manier in verhouding staan met elkaar? Of is er meer? Het idee dat we de totaliteit van het menselijke wezen niet geheel kunnen begrijpen door het te reduceren naar biologische processen is dan het idee dat het geheel (ontologisch) meer is dan de delen. Door het 'samenzetten' van deze materiële processen is er meer dan dat we kunnen analyseren door zuiver naar de totaliteit van de delen te kijken of te bestuderen. Het idee van een zijn supervenïeert bovenop de biologische processen. 'k ben geen expert, maar mocht dit waar zijn, dan lijkt het me sterk dat - bijvoorbeeld - psychologie nog echt een aparte tak van de wetenschap kan zijn - vermits het allemaal te reduceren zou zijn naar biologische processen. (Dat is niet te zeggen dat biologische processen geen invloed kunnen hebben op de menselijke psyche, natuurlijk.)

Anderzijds; we zouden de totaliteit van collectieve processen - groepen, organisaties, instituties - kunnen reduceren tot menselijke handelingen. Het geheel is niets meer dan de delen, i.e. interagerende mensen. Het geheel voegt dan niets zelf toe aan de verzameling die het waarborgt. De verzameling van televisies is niets meer dan dat: een verzameling van televisies. Op analoge wijze is een organisatie dan niets meer dan interagerende mensen - op een bepaalde specifieke manier; maar er is geen eigen identiteit.

Ik heb niet het gevoel dat ik tot nu toe iets echt controversieel heb gezegd.

Waar wil ik nu naartoe? Intuïtief - en ik denk dat ik daar ook wel een rationeel argument of twee voor heb - zou ik zeggen dat in het geval van het menselijke zijn er inderdaad een vorm van superventie is: het menselijke zijn is meer dan simpelweg wat biologische processen. Maar dit betekent natuurlijk niet dat het menselijke zijn onafhankelijk bestaat van die biologische processen: zonder die biologische processen zou er geen mens zijn. Maar die biologische processen zouden - in principe vervangen kunnen worden door andere processen (cyborg achtige zaken). Maar het feit dat er een vorm van processen moeten zijn die een bewustzijn in leven houdt betekent nog niet dat de inhoud van dit bewustzijn te reduceren is tot louter die processen. Er is een vorm van ontologische onafhankelijkheid - x is niet (volledig) afhankelijk van y in de bepaling van wat het concreet is - maar er is wel een vorm van procedurele afhankelijkheid: zonder y kan x niet bestaan - maar, alweer, x is niet volledig te herleiden (als je het wilt begrijpen en bestuderen) tot y.

Waarom - denk ik - is dit belangrijk?

In het liberalisme wordt het methodologisch individualisme wel eens aangehaald. En dit is volledig terecht in de zin dat individuen de independente actoren zijn die handelingen in een samenleving of maatschappij. Een emergente orde bestaat uit deze handelende individuen. Elke vorm van collectief systeem bestaat maar uit handelende individuen. Dit is het niet controversiële gedeelte.

De vraag is nu: heeft dit collectief een ontologische onafhankelijk - zoals bijvoorbeeld ons menselijk zijn - en dus niet (volledig) te reduceren tot handelende individuen of is het wel degelijk volledig te reduceren tot handelende individuen?

Ik denk dat het traditioneel (liberaal) antwoord is dat het inderdaad niet meer is dan handelende individuen. Maar 'k ben daar niet zo zeker van. Het meest typische argument dat ik voor de geest kan halen is: 'wat als je alle individuen wegneemt?!' Dat is waar - maar dat bewijst enkel dat er een vorm van procedurele afhankelijkheid is. Als je al mijn hersencellen weg neemt, zal ik ook geen zijn meer hebben; maar dat betekent toch niet dat je mijn ideeën en gedachten kan herleiden tot hersencellen? En zelfs als je dat zou kunnen; dat je het kan herleiden tot atomen enzv.? Het idee dat er op een bepaald moment een eigenschap bij komt - supervenieert - door een bepaalde groep is niet vreemd. De kwestie is: bestaat dit ook bij groepen, collectieven, marktprocessen?

Het is mij niet meteen duidelijk dat het antwoord daarop 'nee' is, alhoewel ik vermoed dat de meeste dit intuïtief zouden zeggen. Langs de andere kant is het mij ook niet direct duidelijk welke kenmerken hier ineens zouden kunnen optreden die het wel relevant zouden maken.

Iemand?